Αριθμοί

Ο εκσυγχρονισμός ―ένα θέμα συνεχούς μελέτης από την εποχή του Μαρξ και του Νίτσε τουλάχιστον― σπανίως έχει μετρηθεί με συστηματικό τρόπο. Μια από τις πλέον χρήσιμες προσπάθειες να γίνει μια τέτοια μέτρηση οφείλεται στους πολιτικούς επιστήμονες Ronald Inglehart και Wayne E. Baker του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν στο Αν Αρμπορ.

Στην προσέγγισή τους, ο εκσυγχρονισμός μιας κοινωνίας προϋποθέτει όχι μόνο την απουσία παραδοσιακών πεποιθήσεων, αλλά και την ανάγκη για ελεύθερη έκφραση. Προκειμένου να μετρήσουν τα χαρακτηριστικά αυτά, οι δύο επιστήμονες χρησιμοποιούν τα αποτελέσματα της “World Values Survey” (WVS), μιας διεθνούς συλλογικής μελέτης η οποία βασίζεται στις απαντήσεις που δίνουν σε συγκεκριμένα ερωτηματολόγια άνθρωποι από δεκάδες χώρες, οι οποίες στο σύνολό τους αντιπροσωπεύουν το 80% του πληθυσμού του πλανήτη. Ως προς τον κατακόρυφο άξονα του διαγράμματος σύγκρισης, ο οποίος αντιπροσωπεύει μια κλίμακα διαβαθμίσεων ανάμεσα στα δύο άκρα της προσκόλλησης στις παραδοσιακές αξίες αφενός και της ορθολογικής προσέγγισης των σύγχρονων δεδομένων αφετέρου, η τοποθέτηση των χωρών γίνεται ανάλογα με τη στάση των κατοίκων τους έναντι της θρησκείας, του οφειλόμενου σεβασμού προς τις αρχές και του πατριωτισμού. Στον οριζόντιο άξονα, πάλι, έχουμε μια δεύτερη κλίμακα διαβαθμίσεων ανάμεσα στα δύο άκρα της επιβίωσης αφενός και της αυτοέκφρασης αφετέρου, και οι χώρες αξιολογούνται με κριτήρια το αίσθημα ασφάλειας, την εμπιστοσύνη προς το συνάνθρωπο, τους ρόλους των φύλων καθώς και την προσωπική ευτυχία. Η αυτοέκφραση, σχεδόν εξ ορισμού, προϋποθέτει ότι είναι εξασφαλισμένη η ικανοποίηση των βασικών ανθρώπινων αναγκών.

Τα δεδομένα για τις επιμέρους χώρες συνδυάζονται σε εννέα πολιτισμικές ομάδες οι οποίες απεικονίζονται στο διάγραμμα ως χρωματιστές περιοχές. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι περισσότερες χώρες της Δύσης βρίσκονται στο επάνω δεξιά τμήμα του διαγράμματος, κάτι που αντιστοιχεί σε υψηλό βαθμό εκσυγχρονισμού· αντίθετα, οι αναπτυσσόμενες κοινωνίες συγκεντρώνονται στο κάτω αριστερά τμήμα, παρουσιάζοντας χαμηλό βαθμό εκσυγχρονισμού. Οι χώρες με κομφουκιστική κληρονομιά, των οποίων οι αξίες μπορούν να χαρακτηριστούν σχετικώς εκκοσμικευμένες, τείνουν μεν να βρίσκονται ψηλά στην κλίμακα της εκκοσμίκευσης, αλλά σε αξίες αυτοέκφρασης υπολείπονται των χωρών της Δύσης. Η θέση τού μέχρι πρότινος σοβιετικού μπλοκ αντανακλά δεκαετίες αθεϊστικής προπαγάνδας καθώς και τις πρόσφατες οικονομικές δυσκολίες που δοκίμασαν οι χώρες του.

Μεταξύ των χωρών της Δύσης υπάρχουν εμφανείς διαφοροποιήσεις. Για παράδειγμα, η προτεσταντική Ευρώπη κατέχει τα πρωτεία στον εκσυγχρονισμό, προπορευόμενη τόσο της καθολικής Ευρώπης όσο και των αγγλόφωνων χωρών. Η θέση αυτή αντανακλά εξαιρετικά μειωμένο ενδιαφέρον για τη θρησκεία, υψηλά επίπεδα ευημερίας, καθώς και την ανοχή και εμπιστοσύνη που χαρακτηρίζει τις προτεσταντικές χώρες της Ευρώπης. Οι καθολικές κοινωνίες, κατά την άποψη των Inglehart και Baker, βρίσκονται σε χαμηλότερη θέση λόγω της παράδοσης της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, η οποία ενσαρκώνει το αρχέτυπο ενός ιεραρχικά δομημένου συγκεντρωτικού θεσμού. Η ακόμα χαμηλότερη θέση των αγγλόφωνων χωρών είναι συνάρτηση, μεταξύ και άλλων επιρροών, της μεγαλύτερης θρησκευτικής «στράτευσης», ιδιαίτερα στις ΗΠΑ.

Ενώ όμως η οικονομική κατάσταση και η θρησκευτική/πολιτιστική κληρονομιά εμφανίζονται ως οι κύριες δυνάμεις που καθορίζουν τη θέση των διάφορων κοινωνιών στο διάγραμμα, στο εσωτερικό της κάθε επιμέρους κοινωνίας ουσιώδη ρόλο διαδραματίζει ο παράγοντας ομοιογένεια. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, οι βασικές αξίες που πρεσβεύουν οι καθολικοί βρίσκονται πιο κοντά σε αυτές των προτεσταντών παρά σε εκείνες των καθολικών σε χώρες όπου ο καθολικισμός είναι το επικρατούν θρήσκευμα· και στη Νιγηρία, οι αξίες των χριστιανών βρίσκονται κατά πολύ πλησιέστερα σε αυτές των μουσουλμάνων παρά σε εκείνες των χριστιανών των δυτικών χωρών.

Παρά την ευρύτατα διαδεδομένη αντίληψη ότι ο κόσμος εξαμερικανίζεται, η ανάλυση των Inglehart και Baker οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο εξαμερικανισμός συντελείται στο καθαρά επιφανειακό επίπεδο της υιοθέτησης της Coca-Cola και των Big Macs. Όπως έγραψαν οι δύο πολιτικοί επιστήμονες σε παλιότερο άρθρο τους στο περιοδικό American Sociological Review (Φεβρουάριος 2000), «[...] οι εκβιομηχανιζόμενες κοινωνίες δεν τείνουν να μοιάσουν όλο και περισσότερο στις ΗΠΑ, διότι οι Αμερικανοί εμφορούνται από πολύ πιο παραδοσιακές αξίες και πεποιθήσεις απ’ ό,τι τα μέλη οποιασδήποτε εξίσου ευημερούσας κοινωνίας». Στον εκσυγχρονισμό, λοιπόν, τα πρωτεία τα κατέχουν όχι οι ΗΠΑ, αλλά οι χώρες της βόρειας Ευρώπης.

Επιστημονικά Νέα - Φεβρουάριος, 2004