Δημόσια Υγεία

Εν αναμονή της επόμενης πανδημίας, οι ειδικοί στη γρίπη πιστεύουν ότι το ιικό στέλεχος Η5Ν1 της γρίπης των πτηνών ―το οποίο πέρασε από τα πουλερικά σε δεκάδες ανθρώπους στην Ασία―, αναπόφευκτα θα αποκτήσει την προσαρμογή να μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Σε τέτοια περίπτωση, τα πρώτα ξαφνικά κρούσματα σε τοπικό επίπεδο θα μπορούσαν να εξαπλωθούν γρήγορα απ’ άκρη σ’ άκρη στον πλανήτη. Αν μάλιστα η νόσος ακολουθήσει το πρότυπο εξάπλωσης των προηγούμενων πανδημιών, τότε θα μπορούσε να προσβληθεί το 1/3 του παγκόσμιου πληθυσμού και ίσως το 1% αυτών των ανθρώπων να καταλήξει. Όλα τα προαναφερθέντα φαντάζουν αναπόφευκτα, εκτός κι αν γινόταν να καθυστερήσει το μοιραίο επί ικανό χρονικό διάστημα ώστε οι διάφορες χώρες να πολλαπλασιάσουν την παραγωγή εμβολίων και αντιικών φαρμάκων.

Τρόπος για να επιτευχθεί μια τέτοια καθυστέρηση υπάρχει και κυκλοφορεί ως τολμηρή ιδέα μεταξύ των ειδικών της γρίπης. Η γενική αρχή είναι απλή: Αμεση ανίχνευση των πρώτων προσβεβλημένων ομάδων, και κατόπιν επιβράδυνση ή συντριβή του ιού που αναμένεται να εξέλθει από αυτές μέσω «κάλυψης» της περιοχής όπου εκδηλώθηκε το κρούσμα με αντιικά. Στο παρελθόν, «ούτε ένας δεν έριχνε καν ως σκέψη στην ημερήσια διάταξη αυτό τον τύπο ανάσχεσης» λέει ο βιοστατιστικός Ira M. Longini, του Πανεπιστημίου Emory (Ατλάντα, ΗΠΑ). «Σήμερα, όμως, διαθέτουμε ένα βασικό μέσο ελέγχου, αλλά και περισσότερες γνώσεις σχετικά με το πώς προκύπτουν και εξελίσσονται αυτά τα φαινόμενα.»

Ο Longini συμπεριλαμβάνεται μεταξύ αρκετών ερευνητών που χρησιμοποιούν υπολογιστικά μοντέλα για τη διερεύνηση κάποιας στρατηγικής. Τον περασμένο Φεβρουάριο, σε μια συνδιάσκεψη, περιέγραψε ορισμένα από τα ευρήματά του με βάση κάποια πιθανά σενάρια που εφάρμοσε σε μια υποθετική νοτιοασιατική αγροτική πόλη περίπου 500.000 κατοίκων. Τα δεδομένα που χρησιμοποίησε σχετικά με την πληθυσμική πυκνότητα, τη δημογραφία, τις συνήθειες μετακίνησης των ανθρώπων, το μέγεθος των νοικοκυριών, τους χώρους εργασίας και τα σχολεία στηρίζονταν σε πραγματικά στοιχεία από την κυβέρνηση της Ταϊλάνδης, θεωρεί όμως ότι τα συμπεράσματά του μπορούν να επεκταθούν και σε όμορες χώρες.

Προσομοιώνοντας την ευαισθησία και τις ημερήσιες επαφές καθενός ατόμου, το μοντέλο τού Longini προβλέπει τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να επεκταθεί το προσαρμοσμένο για μετάδοση ιικό στέλεχος της γρίπης. Πολύ σημαντική μεταβλητή στις προσομοιώσεις αυτές αποτελεί ο «αναπαραγωγικός αριθμός» του ιού ―δηλαδή ο μέσος αριθμός νέων λοιμώξεων που προκαλούνται από ένα προσβεβλημένο άτομο. Ο αριθμός αυτός, που συμβολίζεται και ως R0, τυπικά έχει χαμηλή τιμή για τη γρίπη ―σύμφωνα με τον Longini, το R0 του ιικού στελέχους που προκάλεσε την πανδημία τού 1918 ήταν περίπου 2 [βλ. J.K. Taubenberger, A.H. Reid και T.G. Fanning, «Συλλαμβάνοντας τον πιο φονικό ιό της γρίπης», Scientific American - Ελληνική Έκδοση, Μάρτιος 2005]. Παρά ταύτα, η γρίπη μεταδίδεται διαβολεμένα γρήγορα, αφού η περίοδος επώασής της είναι σύντομη: εντός μίας ημέρας από την προσβολή, ένα άτομο είναι σε θέση να μεταδίδει τον ιό δίχως να το γνωρίζει, αφού τα συμπτώματα εμφανίζονται μόνο κατά τη δεύτερη μέρα.

Με την εισαγωγή αυτών των παραμέτρων στο μοντέλο και την εκτέλεση στον υπολογιστή ποικίλων σεναρίων επί 100 φορές το καθένα, ο Longini λαμβάνει τις πιθανότητες διαφορετικών εκβάσεων. Επί παραδείγματι, ένας μεμονωμένος χωρικός θα μπορούσε να εγκαινιάσει μια αλυσιδωτή μετάδοση του ιού σε ανθρώπους με R0 = 1,4. Αν οι αξιωματούχοι στον τομέα της υγείας ανίχνευαν το κρούσμα 14 ημέρες αργότερα, και τότε ξεκινούσαν να έχουν τα θύματα και όσα άτομα ήρθαν σε επαφή μαζί τους ως στόχο θεραπείας και προφύλαξης με το αντιικό φάρμακο Tamiflu, τότε η ξαφνική εκδήλωση της νόσου θα περιοριζόταν στο 98% των περιπτώσεων. Μόνο στο 2% των περιπτώσεων θα προσβάλλονταν περισσότεροι από 500 άνθρωποι, αλλά το κρούσμα σπάνια θα ξέφευγε της περιοχής. Σε όλα τα σενάρια, οι πιθανότητες περιορισμού βελτιώνονταν ακόμη περισσότερο αν όλα τα άτομα της περιοχής, όταν πρωτοανιχνεύονταν τα κρούσματα, λάμβαναν προληπτικά το Tamiflu. «Βέβαια, και τα δρακόντεια μέτρα θα βοηθούσαν» προσθέτει ο Longini.

Ωστόσο, όσο υψηλότερη η τιμή τού R0 τόσο μικρότερη η πιθανότητα περιορισμού του ιού. Όταν, λόγου χάρη, το R0 = 2,4, τότε στο 75% των προσομοιώσεων το κρούσμα παίρνει γρήγορα και εκτός ελέγχου μεγάλες διαστάσεις ―εξαιρούνται, φυσικά, τα σενάρια κατά τα οποία ο πληθυσμός έχει εμβολιασθεί εκ των προτέρων, ακόμη κι αν το εμβόλιο δεν ταιριάζει απολύτως με το προσαρμοσμένο στέλεχος του Η5Ν1. «Με τον προεμβολιασμό, καθίσταται δυνατός ο περιορισμός μέσω αντιικών ακόμη και μεγάλων τιμών R0» εξηγεί ο Longini. «Γενικά, κερδίζεις χρόνο· ουσιαστικά, ο αναπαραγωγικός αριθμός μικραίνει». Η μοντελοποίηση αυτού του τύπου επιτρέπει στους υπεύθυνους της υγείας «να αντιλαμβάνονται τι ποσότητες αντιικού θα ήταν πραγματικά αναγκαίες για τον έλεγχο ενός ξαφνικού κρούσματος» τονίζει η Nancy Cox, προϊσταμένη του Τμήματος Γρίπης στα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νόσων των ΗΠΑ.

Μέχρι το τέλος Απριλίου, καμιά χώρα ή υπηρεσία δεν είχε εκδηλώσει την πρόθεση να δοκιμάσει τη στρατηγική περιορισμού σε ασιατικό έδαφος, παρόλο που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) διατηρεί στην περιοχή αποθέματα του Tamiflu. Αν τα μοντέλα αποδείξουν ότι αυτός ο τύπος παρέμβασης χαρακτηρίζεται από μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας, σημειώνει ο Dick Thomson, εκπρόσωπος του WHO, τότε η υπηρεσία θα συγκαλέσει τους ειδικούς να συζητήσουν την εφαρμογή ενός συγκεκριμένου και χειροπιαστού σχεδίου.

Ο Longini εργάζεται ήδη με νέα μοντέλα προκειμένου να προσδιορίσει πώς είναι δυνατόν να εξελιχθεί ο ιός των πτηνών καθώς θα βελτιώνει τη μετάδοσή του μεταξύ των ανθρώπων. «Πιστεύω ακράδαντα ότι ο R0 θα ξεκινήσει από χαμηλή τιμή, πιθανόν λίγο πάνω από 1» λέει «και κατόπιν, με καθεμιά γενιά μετάδοσης θα αυξάνει όσο προσαρμόζεται στον ανθρώπινο πληθυσμό. Μας παρέχει ένα ωφέλιμο χρονικό περιθώριο για επέμβαση, προτού ο R0 ανέβει εξελικτικά σε τόσο υψηλά επίπεδα τιμών όπου τότε πλέον θα είναι ουσιαστικά ασταμάτητος».

Επιστημονικά Νέα - Ιούνιος, 2005