Αποτελεί μεγάλη τιμή για μένα το ότι μου ζητήθηκε να γράψω λίγα λόγια επί τη ευκαιρία της έκδοσης του Scientific American στα ελληνικά. Όταν ήμουν μικρός, θυμάμαι ότι ο πατέρας μου, μηχανικός στο επάγγελμα, συνήθιζε να φέρνει στο σπίτι τεύχη του περιοδικού και να προσπαθεί ενθουσιωδώς να μου εξηγήσει τα θαύματα της επιστήμης που διάβαζε εκεί. Αργότερα, όταν μεγάλωσα αρκετά, άρχισα να παίρνω το περιοδικό στο δωμάτιό μου και να το ξεφυλλίζω με περιέργεια μόνος μου· έτσι, μέσα από τις σελίδες του, έμαθα πρώτη φορά για τις ιδέες της θεωρίας της σχετικότητας και για τις αστρονομικές παρατηρήσεις της εποχής. Δεν είμαι σίγουρος πως καταλάβαινα και πολλά απ’ όσα διάβαζα τότε· θυμάμαι όμως ότι καθόμουν στο πάτωμα του δωματίου μου, μερικές φορές και του σαλονιού μας, και χάζευα για ώρες τα διαγράμματα και τις ασυνήθιστες εικόνες πασχίζοντας να βγάλω κάποια άκρη.

Για να είμαι ειλικρινής, αρχικά δεν με απασχολούσε καθόλου η επιστήμη. Ως έφηβος, ενδιαφερόμουν πρωτίστως για το ροκ εν ρολ, κατά δεύτερο λόγο για την πολιτική, και λιγότερο για τη λογοτεχνία και την αρχιτεκτονική. Πάντα όμως φυλλομετρούσα το Scientific American του πατέρα μου, και το γεγονός αυτό είμαι βέβαιος ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κοσμοθεωρία μου και τελικά καρποφόρησε, όταν κάποια στιγμή διάβασα για τον Αϊνστάιν και αποφάσισα να γίνω κι εγώ επιστήμονας.

Τελευταία αναγνωρίζω όλο και περισσότερο ότι περιοδικά σαν το Scientific American είναι πολύ σημαντικά όχι μόνο επειδή εμπνέουν κάποιους νέους να γίνουν επιστήμονες, αλλά ―το σπουδαιότερο― γιατί επιτρέπουν στους μη επιστήμονες να αποκτήσουν και να διατηρήσουν μια στοιχειώδη παιδεία, να έρθουν σε επαφή και να εξοικειωθούν με την επιστήμη. Αυτό, πιστεύω, είναι ουσιώδες για την ευημερία κάθε δημοκρατικής κοινωνίας για δύο κυρίως λόγους. Πρώτον, διότι πολλές από τις αποφάσεις που καλούμαστε να πάρουμε εμείς, ως πολίτες μιας δημοκρατίας, σχετίζονται με την επιστήμη. Όταν συζητάμε για το περιβάλλον, την οικολογία, την ενέργεια ή τα εξοπλιστικά προγράμματα, στην ουσία συζητάμε για την επιστήμη. Αν αγνοούμε πώς ανακύπτουν και επιλύονται τα διάφορα επιστημονικά ζητήματα, αν δεν κατανοούμε βάσει ποιων προτύπων και διαδικασιών οι επιστήμονες καταλήγουν σε συμπεράσματα αναφορικά με το τι είναι σωστό και τι λάθος, δεν θα μπορέσουμε να συμμετάσχουμε εποικοδομητικά στις συζητήσεις για κανένα από αυτά τα σημαντικά και επίκαιρα θέματα. Αν πολλοί από τους συμπολίτες μας είναι επιστημονικά αστοιχείωτοι, τότε αυτά τα ζητήματα διευθετούνται ανάλογα με το ποιος διαθέτει όχι τα ισχυρότερα στοιχεία και επιχειρήματα αλλά, δυστυχώς, την ισχυρότερη προπαγάνδα.

Δεύτερον, είμαι πεπεισμένος πως υπάρχει στενή σχέση μεταξύ δημοκρατίας και επιστήμης ―το διαπιστώνουμε εξάλλου μέσα από την ιστορία της επιστήμης. Από την πρώτη άνθησή της ―κατά την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία―, οι περίοδοι όπου η επιστήμη αναπτύχθηκε ραγδαία συνέπιπταν πάντα με περιόδους δημοκρατικής διακυβέρνησης. Οι λόγοι στους οποίους οφείλεται αυτό είναι προφανείς: τόσο η επιστήμη όσο και η δημοκρατία απαιτούν ανθρώπους ικανούς να σκέφτονται ελεύθερα, και ταυτόχρονα να σέβονται και όλους όσοι διαθέτουν τούτη την ικανότητα· αμφότερες απαιτούν ένα κλίμα που ενθαρρύνει τη διαφωνία και τη διάσταση απόψεων· και οι δύο πιστεύουν ότι η μόνη οδός προς την πρόοδο είναι να αφεθούν όλες οι φωνές να ακουστούν ελεύθερα, ούτως ώστε να υπερισχύσουν οι καλύτερες ιδέες ―όχι όσες εξυπηρετούν τα πιο μεγάλα συμφέροντα, αλλά εκείνες που φαίνεται να προσφέρουν τις καλύτερες λύσεις στα υφιστάμενα προβλήματα.

Θεωρώ θαυμάσια συγκυρία σήμερα το να είναι κανείς Ευρωπαίος, διότι η προσπάθεια ενοποίησης της Ευρώπης υπό τις αρχές της δημοκρατίας και της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών μεταξύ των κρατών αντιπροσωπεύει μια εξαιρετική εξέλιξη στο πλαίσιο της δημοκρατίας. Εάν η ιστορία αποτελεί κάποιας μορφής οδηγό για το μέλλον, τότε αυτές οι πολιτικές εξελίξεις θα πρέπει να έχουν ως επακόλουθο μια νέα ευρωπαϊκή επιστημονική αναγέννηση. Και αυτό επειδή τα επιστημονικά ιδρύματα ενδέχεται, όπως και τα πολιτικά, να είναι περισσότερο ή λιγότερο δημοκρατικά ή διεφθαρμένα. Και ακριβώς όπως η γραφειοκρατία, η διαπλοκή και η διαφθορά αποτέλεσαν κατά καιρούς πολιτικά προβλήματα, άλλο τόσο έχουν αποτελέσει τροχοπέδη στην ανάπτυξη της επιστήμης. Σημειωτέον ότι γι’ αυτούς ακριβώς τους λόγους πολλοί από τους καλύτερους νέους επιστήμονες στην Ελλάδα και άλλες ευρωπαϊκές χώρες επέλεξαν τον δύσκολο δρόμο τού να φύγουν στο εξωτερικό, αναζητώντας ένα πιο ανοικτό και ελεύθερο περιβάλλον, καθώς και καλύτερες ευκαιρίες επιστημονικής σταδιοδρομίας. Πράγματι, η χώρα μου, οι ΗΠΑ, έχει ευημερήσει επιστημονικά κυρίως επειδή τα πανεπιστήμια και όλα τα πνευματικά της ιδρύματα παραμένουν ανοικτά, τόσο από πλευράς ιδεών όσο και κατ’ ουσίαν. Εξαιτίας αυτής της ευρύτητας αντιλήψεων έχουν καταφέρει να προσελκύσουν εκείνους που, ορμώμενοι από την Ευρώπη και από κάθε γωνιά του πλανήτη, επιθυμούν να αφιερώσουν τη ζωή τους στην αύξηση της γνώσης μας για τον φυσικό μας κόσμο.

Ας ελπίσουμε λοιπόν πως τούτη η ιστορική συγκυρία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ―και της μεγάλης προόδου που σημειώνεται στην εδραίωση της δημοκρατίας― θα οδηγήσει επίσης σε νέες ευκαιρίες για ιδεαλιστές και αφοσιωμένους φερέλπιδες επιστήμονες. Πράγματι, στον ερευνητικό τομέα όπου εργάζομαι δραστηριοποιείται μια εξαιρετική γενιά νέων και πολλά υποσχόμενων επιστημόνων, από την Ελλάδα αλλά και από άλλα μέρη της Ευρώπης, έμπλεων ιδεών, ενέργειας και ιδεαλισμού. Πολλοί εξ αυτών καιροφυλαχτούν να αδράξουν την ευκαιρία για να δημιουργήσουν ένα νέο περιβάλλον για τις επιστήμες στη γηραιά ήπειρο, που θα φέρει τα χαρακτηριστικά του νεανικού, ριψοκίνδυνου και ανοικτού περιβάλλοντος, στο οποίο ανθεί η επιστήμη. Ελπίζω οι αναγνώστες αυτού του περιοδικού να τους ακολουθήσουν και να υποστηρίξουν το έργο τους καθώς θα οδηγούν την επιστήμη διαμέσου των επαναστάσεων που επίκεινται σε πολλούς τομείς κατά τις επόμενες δεκαετίες.

Τους πιο θερμούς μου χαιρετισμούς όμως τους στέλνω στους νεαρούς Έλληνες, στα νέα κορίτσια και αγόρια που, διαβάζοντας το περιοδικό των γονιών τους, θα μάθουν από αυτό όχι μόνο για τα θαύματα της φύσης αλλά και για όσα στοιχεία του κόσμου μας παραμένουν ακόμα ανοικτά θέματα παρά τις προσπάθειες των προηγούμενων γενιών. Υπάρχουν τόσα πολλά θαυμάσια πράγματα που μπορεί να κάνει ένας νέος άνθρωπος στη ζωή του... Αν, όμως, νιώσετε το κάλεσμα της φύσης, αν αρχίσετε να ξενυχτάτε προβληματιζόμενοι για το μέγεθος του Σύμπαντος, για το τι συνέβη πριν τη Μεγάλη Έκρηξη, για το πώς ξεκίνησε η ζωή, πώς αναπτύσσονται τα φυτά, τι είναι ο νους και πώς λειτουργεί, ε, τότε να είστε σίγουροι ότι θα υπάρξει ένα μέρος για εσάς απ’ όπου θα μπορέσετε να συμμετάσχετε στη μεγάλη περιπέτεια που καταγράφεται στις σελίδες αυτού του περιοδικού.

―Lee Smolin, Οτάβα, Αύγουστος 2003

Ο Lee Smolin είναι εξέχων θεωρητικός φυσικός, από τους πρωτοπόρους ερευνητές στην κατεύθυνση ενοποίησης της σχετικότητας, της κοσμολογίας και της κβαντικής θεωρίας. Πήρε το διδακτορικό του δίπλωμα στη θεωρητική φυσική από το Πανεπιστήμιο Harvard, εργάσθηκε μεταδιδακτορικά στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών του Πρίνστον, διετέλεσε καθηγητής στο Κέντρο Βαρυτικής Φυσικής και Γεωμετρίας του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Πενσυλβανίας, ενώ σήμερα είναι διευθυντής του Perimeter Institute for Theoretical Physics στο Οντάριο του Καναδά. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του Τρεις δρόμοι προς την κβαντική βαρύτητα (Κάτοπτρο 2002).

Το παρόν κείμενο δημοσιεύθηκε στο τεύχος  Οκτώβριος, 2003