Οικολογία

Με λίγη ζέστη και επιπλέον λίπασμα, ένα μαραμένο φυτό μπορεί να αναθάλει. Ωστόσο, ό,τι είναι ευεργετικό για τη χλωρίδα αποδεικνύεται άχρηστο αν απουσιάζει το νερό. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, μεγάλα τμήματα του τροπικού δάσους του Αμαζονίου, το οποίο καταλαμβάνει μια περιοχή με μέγεθος όσο η δυτική Ευρώπη, θα μπορούσαν να μετατραπούν τελικά σε ξηρές σαβάνες ―μια ενδεχομένως μη αναστρέψιμη κατάσταση, ακόμα κι αν το κλίμα επανέλθει στην πρότερη φυσιολογική του κατάσταση.

Αυτή η ζοφερή πρόβλεψη στηρίζεται στα τελευταία ευρήματα του Πειράματος Μεγάλης Κλίμακας στη Βιόσφαιρα/Ατμόσφαιρα της Αμαζονίας, του πιο φιλόδοξου επιτόπιου ερευνητικού προγράμματος που πραγματοποιήθηκε ποτέ σε ένα τροπικό οικοσύστημα. Από το 1999, στο πείραμα αυτό, που χρηματοδοτείται από τη βραζιλιανή κυβέρνηση, τη NASA και την Ευρωπαϊκή Ένωση, έχουν συμμετάσχει 800 επιστήμονες, οι οποίοι ερευνούν τα 6 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα της παραπάνω ζούγκλας με τη βοήθεια ενόργανων πύργων, αεροπλάνων και δορυφόρων, με σκοπό την κατανόηση της λειτουργίας του δάσους.

Οι ερευνητές απέχουν πολύ ακόμα από το σχηματισμό μιας πλήρους εικόνας. Θεωρούν, ωστόσο, ότι οι ώς τώρα γνώσεις μας τους επιτρέπουν να επιχειρούν να εκτιμήσουν πώς θα αντιδράσει το οικοσύστημα του Αμαζονίου στην παγκόσμια θέρμανση, στην αυξημένη συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα (το οποίο δρα ως λίπασμα) καθώς και σε άλλες αλλαγές. Δύο μελέτες που διεξήχθησαν στο πλαίσιο του παραπάνω προγράμματος αναδεικνύουν μια τάση σχηματισμού σαβάνων στα ανατολικά και νότια τμήματα του δάσους.

Ένας κρίσιμος παράγοντας είναι η αποδάσωση, η οποία θα μπορούσε από μόνη της να οδηγήσει το οικοσύστημα του ανατολικού Αμαζονίου προς μια ξηρότερη κατάσταση. Τα φυτά της εν λόγω περιοχής, η οποία εκ φύσεως είναι ξηρότερη από άλλα τμήματα του δάσους, συμβάλλουν στη διατήρηση της υγρασίας της ανακυκλώνοντας το νερό μέσω της εξατμισοδιαπνοής. Απουσία της χλωρίδας, όμως, εγκαθίσταται η ξηρασία. Επιπλέον, αυξάνει και η μέση θερμοκρασία.

Αλλά και η αλλαγή στη χρήση της γης μπορεί να οδηγήσει σε αποξήρανση του δάσους, με έναν πιο πολύπλοκο τρόπο, μεταβάλλοντας τις φυσικές ιδιότητες των βροχοφόρων νεφών. Σε μια σειρά πειραμάτων τα οποία διεξήχθησαν με αεροπλάνα που πετούσαν διαμέσου τολυπών καπνού κατά τη διάρκεια δασικών πυρκαγιών, μια ομάδα με επί κεφαλής τη φυσικό Maria Assunçao da Silva Dias, του Εθνικού Ινστιτούτου Διαστημικής Έρευνας της Βραζιλίας, και ο συνάδελφός της Paulo Artaxo, του Πανεπιστημίου του Σάο Πάολο, ανακάλυψαν ότι τα αερολύματα καπνού εμποδίζουν πιθανόν το σχηματισμό μεγάλων σταγόνων νερού, με αποτέλεσμα τα νέφη που δημιουργούνται να μη φέρνουν βροχή.

Ο κλιματολόγος Carlos A. Nobre, κορυφαίος επιστήμονας στο παραπάνω Εθνικό Ινστιτούτο, έχει εισαγάγει τις επιδράσεις της αποδάσωσης και της παγκόσμιας θέρμανσης σε ένα υπολογιστικό μοντέλο που συνδυάζει τις μεταβολές στη χλωρίδα με καθιερωμένα μοντέλα παγκόσμιας κυκλοφορίας. Σε ένα από τα σενάρια του Nobre, μέχρι το 2100 ένα ποσοστό του δάσους, της τάξεως του 60%, θα μετατραπεί σε cerrado, έναν τύπο σαβάνας που δεσπόζει στο τοπίο της κεντρικής Βραζιλίας. Μια τέτοια μεταβολή της χερσαίας κάλυψης ίσως είναι δύσκολα αναστρέψιμη. «Εξαναγκάζουμε το οικοσύστημα του δάσους να κινηθεί προς μια νέα κατάσταση ισορροπίας» δηλώνει ο Nobre.

Οι επιδράσεις της παγκόσμιας θέρμανσης είναι δυσκολότερο να αποσαφηνιστούν. Ωστόσο, ο επιστήμων της ατμόσφαιρας Steven C. Wofsy, του Πανεπιστημίου Harvard, και οι συνάδελφοί του επινόησαν έναν νέο τρόπο υπολογισμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην παρούσα κατάσταση του δάσους. Οι ερευνητές εξέτασαν την πιθανότητα εμφάνισης ακραίων φαινομένων, όπως αφύσικες ξηρασίες, και τη συνδύασαν με επιτόπιες παρατηρήσεις της χλωρίδας του Εθνικού Δάσους Ταπαζός, στην κεντρικοανατολική Αμαζονία στην Πολιτεία Παρά της Βραζιλίας, που είναι ευαίσθητη στην ξηρασία. Κατόπιν χρησιμοποίησαν το μοντέλο τους για να δημιουργήσουν μια προσομοίωση που κάλυπτε 2.500 χρόνια, και ανακάλυψαν ότι η cerrado προελαύνει εις βάρος του δάσους όταν η ξηρασία διαρκεί για περισσότερα από 33 χρόνια ανά αιώνα. «Τελικά, ο Αμαζόνιος κόβεται κατά τμήματα από σαβάνες» επισημαίνει η Lucy Hutyra, μέλος της ομάδας του Wofsy.

Αυτό που μάθαμε τελικά, εξηγεί η Hutyra, είναι ότι τα ακραία φαινόμενα έχουν μεγαλύτερη σημασία από εκείνα του μέσου όρου. Στο πλαίσιο ενός σεναρίου παγκόσμιας αλλαγής, η θερμοκρασία μπορεί να ανέβει χωρίς αυτό όμως να φαίνεται ότι διαταράσσει το οικοσύστημα του Αμαζονίου. Ωστόσο, στη χρονική κλίμακα των αιώνων, μερικές περιοχές του δάσους, όπως η περιοχή του Ταπαζός, αποδεικνύονται εξαιρετικά ευαίσθητες στην παραπάνω μεταβλητότητα. «Υπάρχει άφθονη ξηρή ξυλεία και καύσιμη ύλη για να γίνει βορά μιας ενδεχόμενης πυρκαγιάς» εξηγεί ο Wofsy. « Έστω ότι τίποτα δεν συμβαίνει για 10 με 20 χρόνια, μέχρι που κάποια στιγμή ενσκήπτει μια τέτοια ξηρασία, και ακολούθως ξεσπά πυρκαγιά. Αν η πυρκαγιά δεν είναι τόσο καταστροφική, το δάσος ανακάμπτει. Αν, όμως, ενσκήψει ξανά μετά από 25 ή 15 χρόνια, τότε καταστρέφονται τα πάντα».

Επιστημονικά Νέα - Μάρτιος, 2005