Γεωφυσική

Το 2004, μια χρονιά θανάτου και καταστροφής, που για το μεγαλύτερο μέρος τους ευθυνόμαστε εμείς οι άνθρωποι, έκλεισε με τη φύση να «κάμπτει τους μυς» της, και το αποτέλεσμα υπήρξε τρομακτικό. Ένα τμήμα του φλοιού της Γης, μήκους εκατοντάδων χιλιομέτρων, αποσπάστηκε από το βυθό και χτύπησε τα υπερκείμενα θαλάσσια ύδατα. Το τσουνάμι που δημιουργήθηκε ταξίδεψε με ταχύτητα 700 χιλιομέτρων την ώρα για να ορθωθεί σαν Λερναία Ύδρα πάνω στις παραλίες, αφαιρώντας τουλάχιστον 280.000 ζωές και σαρώνοντας τα μέσα συντήρησης εκατομμυρίων ανθρώπων σε δώδεκα κράτη. Τώρα, καθώς οι συντετριμμένοι επιζήσαντες επιστρέφουν στις εστίες τους και προσπαθούν να ξαναφτιάξουν ό,τι απέμεινε, οι επιστήμονες εξετάζουν με μεγάλη προσοχή το ωκεάνιο και νησιωτικό έδαφος σε μια προσπάθεια να βρουν τι άλλες συμφορές μάς επιφυλάσσει η Γη.

Ο σεισμός αυτός, 8,9 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, ήταν ο ισχυρότερος που καταγράφηκε ποτέ στην περιοχή και ο μεγαλύτερος που σημειώθηκε στον κόσμο μετά το σεισμό της Αλάσκας το 1964. Το υπόγειο σχίσιμο άρχιζε 100 χιλιόμετρα μακριά από την ακτή της Σουμάτρας, στο δυτικό όριο της βιρμανικής πλάκας. Αυτή η πλάκα, ένα μακρύ και λεπτό τμήμα φλοιού που εκτείνεται νοτίως της Μιανμάρ (Βιρμανίας), ωθεί από πάνω και πλάγια την ινδική πλάκα στα δυτικά της με ρυθμό 14 χιλιοστομέτρων το έτος· στις 26 Δεκεμβρίου του 2004, η βιρμανική πλάκα μετακινήθηκε απότομα, κατά 15 ίσως μέτρα, προς τα δυτικά και πάνω κατά μήκος ενός κεκλιμένου επιπέδου.

Σύμφωνα με μια πρώτη αναπαράστασή του από το σεισμολόγο Chen Ji, του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας, ο σεισμός μετατόπισε 400 χιλιόμετρα φλοιού 20 χιλιόμετρα κάτω από τον θαλάσσιο πυθμένα. Οι μακριές ρηγματώσεις παράγουν σεισμικά κύματα πολύ χαμηλής συχνότητας που δύσκολα μετρούνται και ερμηνεύονται. Το σχίσιμο πιθανότατα συνεχίστηκε και βορειότερα, αλλά πολύ αργά ώστε να παραγάγει σεισμικά κύματα. «Η προκαταρκτική μας μοντελοποίηση του τσουνάμι δείχνει ότι το μήκος της ρηγμάτωσης ήταν σημαντικά μεγαλύτερο από τις εκτιμήσεις που παρουσίασαν οι σεισμολόγοι» παρατηρεί ο Frank Gonzalez της Αμερικανικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας (NOOA) στο Σιάτλ. Εν πάση περιπτώσει, ο σεισμός τράνταξε το βυθό της θάλασσας κατά μήκος μιας ράχης εκτεινόμενης από βορρά προς νότο, στέλνοντας κυρίως προς ανατολάς και δυσμάς υδάτινα τείχη που κινούνταν με ιλιγγιώδη ταχύτητα.

Όταν έφτασε σε ακτογραμμές με ήπια ανωφερή κλίση, το τσουνάμι ελάττωσε την ταχύτητά του, ήρθε στα ρηχά και ορθώθηκε σε ύψος πολλών μέτρων, για να επιπέσει στη συνέχεια πάνω στους ανυποψίαστους ανθρώπους. Πρώτα κατεδάφισε παραλιακές πόλεις στη Σουμάτρα και, βορειότερα, κατέκλυσε αρκετές από τις Νήσους Νίκομπαρ, αφήνοντας σε ορισμένα μέρη μόνο μια χούφτα επιζώντες γαντζωμένους στις κορυφές των δέντρων. Κινούμενο στα όρια της Θάλασσας Ανταμαν προς ανατολάς, έσπειρε το θάνατο σε παραθεριστές στην Ταϊλάνδη. Το κύμα που είχε κατεύθυνση προς δυσμάς πέρασε τον Ινδικό Ωκεανό με ταχύτητα αεριωθουμένου, πλήττοντας την Ινδία και τη Σρι Λάνκα. Έξι ώρες αργότερα προξένησε θύματα στις αφρικανικές ακτές και συνέχισε να προχωρά ώσπου έκανε τον κύκλο του κόσμου και αποσβέσθηκε.

Ο σεισμός ο οποίος γέννησε το τσουνάμι παραμόρφωσε μόνιμα το σχήμα του πλανήτη. Επειδή οι πλάκες τραβήχτηκαν σφιχτά και εφαρμοστά η μία πάνω στην άλλη, ο φλοιός της Γης έγινε πιο συμπαγής. Οι υπολογισμοί δείχνουν ότι, όπως συμβαίνει με ένα παγοδρόμο που μαζεύει τα χέρια του προς το σώμα του, η συστολή επιτάχυνε την περιστροφή του πλανήτη, μειώνοντας την περίοδό της κατά 3 ίσως δευτερόλεπτα. Και επειδή ο πυθμένας του ωκεανού κοντά στο επίκεντρο ωθήθηκε προς τα πάνω, τα ύδατα του πλανήτη, έχοντας τώρα λιγότερο χώρο, ανέβασαν τη στάθμη της θάλασσας κατά 1 χιλιοστό.

Σε πιο τοπικό επίπεδο, οι σοβαρότερες αλλαγές συνέβησαν κοντά στο επίκεντρο: ο σεισμός και οι μετασεισμοί άλλαξαν το σχήμα και τον προσανατολισμό ολόκληρης ουσιαστικά της βιρμανικής πλάκας και των εδαφών τα οποία υποστηρίζει αυτή ―ιδιαίτερα των Νήσων Ανταμαν και Νίκομπαρ. Οι δύο ομάδες νησιών είναι οι κορυφές μιας υποθαλάσσιας οροσειράς, οι οποίες υψώθηκαν από τη θρύψη μαλακών ιζημάτων καθώς το εμπρόσθιο όριο της πλάκας πίεζε προς τα εμπρός και κάτω την ινδική πλάκα. Μετά το σεισμό, μερικές από τις Νήσους Νίκομπαρ φαίνεται να έχουν βυθιστεί, και μία από αυτές, το Τρίνκατ, έχει κοπεί σε τρία κομμάτια, ενώ εκεί όπου κάποτε υπήρχαν ειδυλλιακά χωριά κοσμημένα με φοινικιές σήμερα κολυμπούν ψάρια.

Το δυτικό άκρο της βιρμανικής πλάκας έχει ανυψωθεί κατά μερικά μέτρα ―αποκαλύπτοντας κοραλλιογενείς σχηματισμούς γύρω από το μικρό νησί της Βόρειας Σέντινλ―, ενώ το ανατολικό άκρο έχει χαμηλώσει. Σύμφωνα με τη Χαρτογράφηση της Ινδίας, μια κυβερνητική υπηρεσία επιφορτισμένη με τη σύνταξη χαρτών, η βασική πόλη στην περιοχή Ανταμαν-Νίκομπαρ, το Πορτ Μπλερ, μετατοπίστηκε κατά 1 μέτρο και βυθίστηκε κατά 25 εκατοστά. Αυτού του είδους το γέρσιμο είναι αναμενόμενο, σημειώνει ο Joseph Curray, του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας Scripps στη Λα Χόια της Καλιφόρνιας: μια υποθαλάσσια ράχη νότια των νησιών Νίκομπαρ αποτελούσε κάποτε, υποπτεύεται, μέρος της Σουμάτρας που βυθίστηκε στο μακρινό παρελθόν. «Αργά ή γρήγορα, η Μπάντα Ατσέχ θα βουλιάξει» και θα χαθεί στον ωκεανό, προβλέπει για την πόλη της Σουμάτρας.

Το «γρήγορα» για το γεωλόγο συνήθως σημαίνει «αργά» για τους υπόλοιπους ανθρώπους: ο σεισμός και οι μετασεισμοί του, πιστεύει ο Curray, προκάλεσαν ρηγματώσεις και απελευθέρωσαν ενέργεια με συνέπεια να μειωθούν οι τάσεις κατά μήκος ολόκληρου του δυτικού άκρου της βιρμανικής πλάκας, καθιστώντας έτσι απίθανα άλλα ισχυρά τραντάγματα για τον επόμενο αιώνα. Μεγάλοι σεισμοί μπορούν ακόμη να αναμένονται κατά μήκος του ανατολικού ορίου, προειδοποιεί: η βιρμανική πλάκα, ολισθαίνοντας προς βορρά περί τα 25 χιλιοστά το χρόνο, τείνει πότε να προσκολλάται στην πλάκα που βρίσκεται ανατολικά της και πότε να αποκολλάται από αυτή σε κινήσεις που παράγουν σεισμούς πλευρικής ολίσθησης. Αυτού του είδους οι σεισμοί πιθανότατα δεν θα συνοδεύονταν από τσουνάμι, διότι θα έκαναν την υπερκείμενη του βυθού υδάτινη στήλη να υποστεί διάτμηση, όχι να ανυψωθεί. Ο Kerry Sieh του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας, όμως, υποπτεύεται ότι η ρηγμάτωση σταμάτησε νότια των Νήσων Νίκομπαρ. Αν έχει δίκιο, ο σεισμός μπορεί να μετατόπισε τάσεις προς βορρά, κάνοντας το βορινό όριο της βιρμανικής πλάκας να παραμορφωθεί και να σηκωθεί, με αποτέλεσμα να καθίσταται περισσότερο, και όχι λιγότερο, πιθανός ένας μεγάλος σεισμός. Αυξημένος κίνδυνος σεισμού ικανού να προκαλέσει τσουνάμι ίσως υπάρχει και νότια του επικέντρου, όπου δεν προχώρησε η ρηγμάτωση. Για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα, θα χρειαστεί να πραγματοποιηθούν ακριβείς μετρήσεις στην περιοχή.

Τα σεισμόμετρα, τα παλιρροιόμετρα και τα άλλα όργανα ανίχνευσης που εγκαθίστανται τώρα στην περιοχή θα βοηθήσουν ώστε το επόμενο τσουνάμι, αν όχι ο επόμενος σεισμός, να μας αιφνιδιάσει λιγότερο. Εντούτοις, οι παράκτιες περιοχές της Ασίας δεν θα πάψουν να αντιμετωπίζουν κινδύνους στο μέλλον: οι κυκλώνες και τα κύματα που τους συνοδεύουν θα προκαλούν αυξανόμενες καταστροφές καθώς η παγκόσμια θέρμανση διαταράσσει τα καιρικά συστήματα. Οι κατεστραμμένες κοινότητες θα έπρεπε να ξαναχτιστούν σε υψηλά εδάφη μακριά από την ακτή, όπου τα τροπικά δάση θα τις προστάτευαν από τον ωκεανό, του οποίου η στάθμη όλο και ανεβαίνει. Ωστόσο, για τα εκατομμύρια των φτωχών σε αυτές τις εξαιρετικά πυκνοκατοικημένες χώρες, μια τέτοια ασφάλεια πιθανόν να μην είναι ποτέ δυνατή.

Επιστημονικά Νέα - Μάρτιος, 2005